تحولات، دستاوردها و چالش‌های پیش‌روی پزشکی هسته‌ای ایران در گفت‌وگو با دکتر محسن ساغری
پزشکی هسته‌ای، یکی از پیشرفته‌ترین شاخه‌های علوم پزشکی و نمونه‌ای بارز از کاربرد صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای است. این رشته بر پایه دو رکن اصلی یعنی پرتو داروها و تجهیزات تخصصی تصویربرداری بنا شده است. گفت‌وگو با دکتر محسن ساغری، استاد پیشکسوت دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس سابق انجمن علمی پزشکی هسته‌ای ایران، فرصت مناسبی برای مرور مسیر تحول این رشته در کشور، از دوران وابستگی کامل تا جایگاه کنونی در منطقه و جهان فراهم می‌کند.
۱. آغاز راه؛ شکل‌گیری آموزش تخصصی و زیرساخت‌های داخلی
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، خدمات پزشکی هسته‌ای در کشور وجود نداشت و بیماران برای دریافت این خدمات ناچار به سفرهای پرهزینه به خارج بودند. نقطه عطف تاریخی در سال ۱۳۶۰ رقم خورد؛ زمانی که گروه آموزشی پزشکی هسته‌ای در دانشگاه علوم پزشکی تهران تأسیس و از سال ۱۳۶۲ پذیرش دستیاران تخصصی آغاز شد.
با وجود شرایط دشوار دوران جنگ تحمیلی و کمبود منابع، همکاری میان دانشگاه و سازمان انرژی اتمی، مسیر تربیت نیروی انسانی متخصص و تولید داخلی پرتو داروها را هموار کرد. نتیجه این روند، تربیت بیش از ۳۰۰ پزشک متخصص و صدها کاردان و کارشناس در سراسر کشور بود.
۲. تحریم‌ها؛ تهدیدی که به فرصت تبدیل شد
یکی از نقاط عطف در مسیر خودکفایی ایران، تحریم شرکت پارس‌ایزوتوپ در سال ۱۳۹۷ بود. این شرکت تأمین‌کننده اصلی رادیوداروهای ۱۸۰ مرکز پزشکی هسته‌ای کشور است. این تحریم غیرانسانی می‌توانست موجب توقف خدمات تشخیصی و درمانی برای بیش از یک میلیون بیمار در سال شود.
به گفته ساغری، همین بحران انگیزه مضاعفی برای متخصصان داخلی ایجاد کرد تا با سرعت بیشتری به سمت تولید مستقل پرتو داروها حرکت کنند. نتیجه آن، خودکفایی کامل و حتی ورود ایران به عرصه صادرات این محصولات بود.
۳. جایگاه منطقه‌ای ایران در پزشکی هسته‌ای
امروزه بیش از ۲۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در ایران فعال هستند؛ عددی که ایران را از نظر تعداد مراکز و نیروی متخصص در جایگاه نخست منطقه آسیای غربی قرار داده است.
تاکنون نزدیک به ۳۰ نوع کیت تشخیصی در کشور تولید شده و فناوری‌های نوین درمانی همچون آلفاتراپی با رادیوم-۲۲۳ و اکتینیوم-۲۲۵ در آستانه ورود به فاز بالینی هستند. این پیشرفت‌ها، ایران را به یکی از بازیگران مهم در زنجیره جهانی تأمین پرتو دارو تبدیل کرده است؛ به‌طوری‌که صادرات به حدود ۴۰ کشور جهان انجام می‌شود.
۴. تأثیر پرتو داروهای بومی بر درمان سرطان
یکی از دستاوردهای مهم ایران، تولید بومی پرتو داروهایی است که نقش حیاتی در تشخیص و درمان سرطان دارند. داروهایی مانند تکنسیم-۹۹m، ید-۱۳۱ و FDG از ارکان اصلی خدمات تشخیصی محسوب می‌شوند.
در حالی که هزینه درمان‌های مشابه در کشورهای پیشرفته چندین هزار دلار برای هر بیمار است، در ایران این خدمات با هزینه بسیار پایین‌تری ارائه می‌شود. این امر نه تنها دسترسی بیماران را افزایش داده بلکه عدالت درمانی را نیز تقویت کرده است.
۵. فناوری هسته‌ای؛ پشتوانه توسعه پزشکی هسته‌ای
پیشرفت‌های علمی در حوزه غنی‌سازی اورانیوم و بهره‌برداری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای زیرساخت‌های حیاتی برای شکوفایی پزشکی هسته‌ای در کشور فراهم کرده است. تولید بومی مواد اولیه و پرتو داروها بدون اتکا به واردات، حاصل همین سرمایه‌گذاری فناورانه است.
دکتر ساغری هشدار می‌دهد: «چنانچه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای متوقف شود، میلیون‌ها ایرانی از خدمات حیاتی پزشکی هسته‌ای محروم خواهند شد. این حوزه، نه یک گزینه علمی، بلکه یک ضرورت ملی است.»
۶. چالش بزرگ پیش‌رو؛ فرسودگی تجهیزات تخصصی
در کنار این دستاوردها، فرسودگی گسترده تجهیزات پزشکی هسته‌ای یکی از چالش‌های جدی نظام سلامت است.
ساغری تأکید می‌کند که ادامه فعالیت با دستگاه‌های فرسوده، علاوه بر کاهش دقت تشخیص، روند آموزش و پژوهش را نیز با مشکل مواجه می‌سازد و خواستار توجه فوری دولت و وزارت بهداشت به نوسازی زیرساخت‌های تجهیزاتی می‌شود.